Mitovi drevne Indije su nepregledno mnoštvo predstava i likova koji su stvarani u ciklusima i koji predstavljaju milenijume kulturnog i duhovnog nasleđa. Mitološke predstave, kosmogonijske i religijske koncepcije starih Indusa menjale su se kroz različite epohe. Kultovi božanstava su se gasila i padala u zaborav da bi, u kasnijim književnim delima, vaskrsli kao arhaični elementi mitologije; novi bogovi su nastajali, ili su pak spajani sa starim, dobijajući posve drugačije ruho i tumačenje u svetlu izmenjenih ideoloških tokova u novijoj istorijskoj epohi.
Najstariji spomenik indijske književnosti „Rigveda” („Knjiga himni”) – prikazuje mitologiju i kultove arijskih plemena koja su došla u Indiju sredinom i krajem II milenijuma p.n.e. To je jedan od najranijih mitoloških spisa indoevropskih naroda.
Prithiva – boginja Zemlja
U panteonu starih Arijaca izdvojio se Đaus, baš kao u antičkoj mitologiji Zevs, bog – otac, vrhovni gospodar drugih božanstava, koji sa mitološkog aspekta odražava osobine oca ljudskog roda. Đaus - bog neba je opevan u nekim ranim himnama „Rigvede” sa Prithivom, boginjom Zemlje. Nebo i Zemlja su u njima prikazani kao zajednički roditelji svega postojećeg – ideja koja ulazi u najstarije mitološke predstave čovečanstva.
Prithiva je sanskritski naziv za zemlju. Ona je potpora i oslonac, hrani i neguje, njena je priroda produktivna. Nebo i Zemlja su međusobno povezani ne samo kao praroditelji i bogova i ljudi, već i u ravni prirodnih pojava. Naime nebo kišom zemlju čini plodnom, te oni zajedno oplođuju i neguju sve.
Prithiva je često predstavljena kao krava, a Đaus kao bik. Kao boginja Zemlja prikazuje se sa četiri ruke. U njima se nalazi lotos i posuda sa vodom.
Ušas – boginja zore
Jedno od božanstava koje je najviše poštovano u kultu „Rigvede”, iako ne zauzima centralno mesto, je boginja zore – Ušas. Istog je porekla kao grčki Eos, latinska Aurora ili slovensko „jutro”.
Ušas je simbol novih početaka i okrepljujuće nade, donosi svetlost i rasteruje tamu, pokreće akciju i dah; opozit je haosu i zbrci, povoljan je pokretač kosmičkog i moralnog poretka koji se u hinduizmu naziva Rta. Njena sestra je Ratri – boginja noći ili kosmička energija noći; njena tama prožima našu svest i nameće okrepljujući odmor čulima i umu.
Ušas i proždire život odmeravajući dane smrtnicima. Naime, sarađujući sa primordijalnom Majkom Kali rastače večnost u noći i dane. Svako novo svitanje neminovno vodi kraju životnog ciklusa, u smrt, kojoj pak sledi ili novo rođenje i zora ili „mokša” – oslobođenje iz točka ponovnog rađanja i umiranja. Da li će se duša pojedinca ponovo roditi ili konačno izbaviti zavisi od karme, vrline, mudrosti i duhovnog razvoja.
Zora je, kao početak novog dana, po hinduističkom verovanju, idealna za tihovanje i meditiranje o višoj stvarnosti.
Ušas je predstavljena kao prelepa i neodoljivo privlačna žena koja jaše na sjajnoj kočiji sa zlatno – crvenim konjima ili kravama i veseli sve koji je ugledaju.
Staroindijska književnost, počevši od Veda, sadrži mnogo različitih verzija mita o stvaranju, tako da ne postoji jedinstvena predstava o poreklu vasione. Verzija o njenom poreklu iz Zlatnog Zametka („Hiranjjagarbha”), koji se pojavio u prvonastalim vodama, najrasprostranjenija je, počevši od književnosti Brahmana, pa tokom celog epskog perioda. Kao gospodar stvaranja pojavljuje se Pradžapati, a vrhovni bog je Brahma. Primat ima muško trojstvo bogova – Trimurti – koje čine Brahma, Višnu i Šiva. A njihove pratilje su žensko trojstvo – Tridevi (Tri boginje) – koje čine Sarasvati, Lakšmi i Parvati (Durga).
Sarasvati – boginja znanja, leporečja, muzike i umetnosti
Ona je pratilja Brahme, a njena deca su Vede – najstariji hinduistički sveti spisi, knjige univerzalnog znanja.
Sarasvati se prvo pojavljuje u „Rigvedi", a u kasnijim religioznim spisima ona je izumiteljka sanskrita. Njeno ime ukazuje na reku Sarasvati (Sarsuti) koja teče sa Himalaja i smatra se svetim izvorom pročišćenja, plodnosti i dobre sreće za one koji se kupaju u njenim vodama. Poput Ganga, tako je i ova sveta reka postala personifikovano božanstvo.
Sarasvati transcendira žudnje tela radujući se moći uma kao zaštitnica čiste mudrosti. Otelotvorenje je svega čistog i uzvišenog u prirodi.
Ova boginja se slavi na festivalima koji se održavaju s početka prvih prolećnih dana. Tokom festivala, poklonici nose žuto koje simbolizuje mudrost i prosperitet. Njeni hramovi su škole i biblioteke, a knjige, olovke, svi alati umetnika i učenjaka, kao i muzički instrumenti su predmeti kojima boginja mudrosti prosvetljuje.
U umetnosti je predstavljena kao vrlo graciozna, svetlog tena, u belom sari-ju koji simbolizuje čistotu. Nezainteresovana za materijalno, retko nosi nakit i dragulje. Na čelu može imati polumesec, a ona sama je često smeštena na cvetu lotosa ili na labudu – simbolu čistog znanja (ili guski). Prati je njen suprug Brahma ili njen pomoćnik (glasnik) – paun – simbol umetnosti. I ona, kao i druga hinduistička božanstva, ima četiri ruke, a u svakoj od njih drži neki simboličan predmet.
Lakšmi – boginja obilja, plemenitosti i blagostanja
Ona je i otelotvorenje lepote, šarma i milosti. Simbol je dobre sreće i prosperiteta kako materijalnog, tako i duhovnog. Smatra se ćerkom boginje Durge, supruga je i pratilja boga Višne, a u svakoj od njegovih inkarnacija Lakšmi se pojavljuje u drugom obliku.
I Lakšmi je prikazana u umetnosti sa četiri ruke, kako sedi ili stoji na lotosu i drži pupoljak lotosa (simbol lepote, čistote i plodnosti). Iz njenih ruku često ispadaju i zlatnici kao simbol blagostanja. Njene četiri ruke predstavljaju: darmu (pravednost), kamu (želje), artu (bogatstvo) i mokšu (oslobadjanje iz ciklusa rođenja i smrti). Predstavljena je i u budizmu; njeni najraniji prikazi pronađeni su upravo u arheološkim nalazištima budističkih spomenika.
Omiljena je boginja koja se poštuje i slavi u mnogim hinduističkim porodicama. Svetkovina posvećena njoj počinje u oktobarskoj noći punog meseca.
Parvati (Uma, Durga, Kali) – boginja plodnosti, ljubavi i posvećenosti
Iako je u principu dobra boginja, ona, kao i mnoga druga hinduistička božanstva, ima i svoju tamnu stranu. Obožavana je kao vrhovna božanska majka i sve druge boginje u hinduizmu se posmatraju kao jedna od njenih inkarnacija ili manifestacija. Ona je utelotvorenje sveukupne ženske energije u univerzumu.
Kao Parvati je pratilja hinduističkog boga uništenja i preporoda – Šive; majka je Ganeša (slonoglavi bog mudrosti, otklanjač prepreka) i Kartikeja (Skanda – bog rata). Prema nekim interpretacijama ona je sestra boga Višne i kćer Himalaja.
Kao Uma predstavlja oblik Devi koje je oličenje svetla i lepote; ona je zlatna boginja i Šivina žena.
Kao Durga je nedodirljiva, nepristupačna boginja koja može izbaviti i iz najbezizlaznijih situacija.
Najznačajnije među novim božanstvima hinduizma je boginja Kali koja se identifikuje sa Parvati, Durgom i Umom – lik koji pripada najstarijem kultu boginje – majke, poznate još u gradovima doline Inda. Kali je gnevna i nemilosrdna ratnica; crna majka – zemlja; najkrvoločnija pojava Devi. Oko vrata nosi ogrlicu od 108 lobanja demona (broj odgovara veličini molitvene brojanice koja služi za ponavljanje mantri).
U starim vremenima, u sukobu između bogova i asura, posle stogodišnje surove bitke, asuri su, predvođeni Mahišom (moćnim demonom sa glavom bivola) pobedili bogove koje je predvodio Indra. Bogovi su prognani sa nebesa, a Mahiša počinje da vlada svetom. Pobeđeni bogovi su otišli kod Brahme, Šive i Višne sa vešću koja je strašno razgnevila gospodare vasione i tada je od njihovog besa, plamena i snage (od muške energije) stvorena boginja Kali koju je, svaki od bogova, darivao nečim.
Hiljadoruka boginja je pobedila moćnog demona, bogovi su se vratili na nebo, a ona je nestala.
U staroindijskoj mitologiji, pored stalnih sukoba bogova i demona, jedna od glavnih tema, koja potiče iz primitivnih magijskih predstava rane epohe, je i kosmička moć stečena podvizima, asketskim mučenjem tela i odricanjem. S obzirom na značaj nagrade koja se dobija zahvaljujući askezi mnogi su, čak i demoni, pribegavali istoj, a kako bi ih odvratili od puta odricanja bogovi su asketama često slali neodoljive nebeske lepotice da ih zavedu.
Pored zavodljivih nebeskih deva i bitnijih ženskih božanstava, drevni mitovi Indije govore i o devama koje su postale sazvežđa na nebu; o naginama koje, po svom rođenju zmije, takođe krasi neviđena lepota. Po jednom mitu i Smrt je žena tamnih očiju, sa lotosovim vencem na glavi, odevena u tamnocrvenu haljinu. Nastala je iz Brahmine misli o uništenju sveta u veku besmrtnih ljudi čiji teret Zemlja nije mogla da podnese. Brahma ju je učinio gospodaricom pravičnosti, a od njenih suza nastale su bolesti, slepi porivi, strasti i poroci koji zaslepljuju ljudski rod i uzrokuju njihovu smrt.
